وبلاگ جمع جور برای علاقه مندان به مطالب عمومی وب

پەرکەم، فێ نەخۆشییەکی درێژخایەنی مێشکە کە بە شێوەی دووپاتبوونەوەی گەشکەی کتوپڕی ناتایبەتمەند ڕوو دەدات. هۆکارەکانی نەخۆشیی پەرکەم جۆراوجۆرن لە گۆڕانی پێکهاتەی مێشکەوە بگرە تا لێکەوتەکانی دوای لەدایکبوون، هۆکارەکانی بۆهێڵی (جێنەتیک)، هەوکردنی مێشک و زەبربەرکەوتنی کەللەی سەر. گەشکە دەتوانێت بە شێوەی کورت و بێ بوورانەوە یان لەگەڵ بوورانەوە و جووڵەی ڕانەگیراو ڕوو بدات. لە زۆربەی نەخۆشەکاندا، پەرکەم بە هۆی کاریگەریی هاوکاتی کۆمەڵێک لەم هۆکارانە ڕوو دەدات و لەوانەیە ببێتە هۆی کۆمەڵێک کێشەی کۆمەڵایەتی، ئابووری و دەروونناسی وەک: دووچاوەکی (جیاکاری)، سنوورداربوونی کار و خوێندن و دڵەڕاوکێ. بۆ دەستنیشانکردن و ناسینەوەی نەخۆشیی پەرکەم پێویستە لێکۆڵینەوەی وردی ڕابردووی گەشکە و پشکنینی دەمارەکانی مێشک بە یارمەتیی ئامێرەکانی پزیشکی ئەنجام بدرێت. چارەسەریی نەخۆشیی پەرکەم بریتییە لە: دەرمانەکانی دژە پەرکەم، بەڕێوەبردنی هۆکارەکانی مەترسی، لە هەندیک بابەتدا نەشتەرگەری یان ڕێکخستنی دەمارەکان (Neuromodulation). ئەم دیاردەیە دەتوانێت لە هەر تەمەنێکەوە دەست پێبکات، هەرچەن لەناو منداڵان و بەساڵاچوواندا زۆرتر باوە.

وشەی (Epilepsy) لە زمانی یۆنانیی کۆنەوە هاتووە؛ “epi-” واتە سەر و “-lepsis”یش لە وشەی “liptein” وەرگیراوە واتە  گیران/بینران و پێکەوە واتای هەڵسوکەوتی نەخوازراو دەدات. ئەم وشەیە لە وشەی «seizure» واتە گەشکە جیاوازە. وشەی پەرکەم زاراوەیەکی پزیشکییە بۆ نەخۆشییەکی تایبەت کە کۆمەڵێک نیشانە و هەلومەرجی کلینیکی جۆراوجۆر لەگەڵ زنجیرەیەک گەشکەی درێژخایەن لەخۆ دەگرێت.

دەستنیشانکردنی پەرکەم

دەستنیشانکردنی نەخۆشیی پەرکەم لەسەر سێ بنەمای سەرەکییە:

 ڕابردووی وردی گەشکە:

ڕابردوو بریتییە لە وەسفێکی وردی کاتی دەستپێکردنی گەشکە، ماوەی خایاندنی هەر هێرشێکی گەشکە، سەرچاوە یان هاندەرە ئەگەرییەکانی گەشکە و پێشینەی بنەماڵەیی گەشکە.

 پشکنینی دەمار:

بە یارمەتیی ئامێرەکانی:
ئەلکترۆئێنسفالۆگرام (EEG): تۆمارکردنی شەپۆلەکانی مێشک کە دەتوانێت شێوازی گەشکە یان هەر چالاکییەکی نائاسایی مێشک نیشان بدات.
وێنەگرتنی مێشک: MRI یان CT بۆ گەڕان بە دوای کێشە پێکهاتەییەکانی مێشک، تومۆر، ئاوسان، هەوکردن و جەڵتەی مێشک؛ MRI بە نواندنی وردی شانەکانی مێشک دەتوانێت لە ناساندنی ئەم نەخۆشییەدا یارمەتیدەر بێت.

 لێکۆڵینەوەی تری پزیشکی:

پشکنینی ئاستی گلوکۆز، ئەلکترۆلایتەکان، کارایی جگەر و گورچیلە، دەستنیشانکردنی پێشوەختەی هەوکردن یان هەلومەرجەکانی میتابۆلیک کە دەتوانن لە دەستپێکردنی گەشکەدا هاندەر بن. هەندێک جار دەکرێت پشکنینی زیاتری فیزیۆلۆژیی دەمار وەک ڤیدیۆسکۆپی یان وێنەگرتنی تایبەت بەکار بهێنرێت بۆ نەخشەسازی وردتری مێشک، بە تایبەتی پێش نەشتەرگەری.

ڕوبێلا (Rubella) نەخۆشییەکی ڤایرۆسییە کە بە خێرایی لە نێوان خەڵکدا بڵاودەبێتەوە. زۆرجار نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە سووکن، وەک گەرمابە، ڕەشەڵەی پووست و گەورەبوونی غدەکان، بەڵام بۆ ژنانی دووگیان ئەم نەخۆشییە دەکرێت مەترسییەکی گەورە دروست بکات. بۆیە خۆپاراستن و ڤاکسینی ڕوبێلا گرنگییەکی زۆر هەیە بۆ پاراستنی ژیان و تەندروستی.

گرنگی خۆپاراستن لە ڕوبێلا

خۆپاراستن واتە هەنگاوەکانێک کە تاک دەهێنێت بۆ دووربوون لە نەخۆشی. لە بارەی ڕوبێلاوە، پاکیزەیی کەسی، شۆردنەوەی دەست، دوورکەوتن لە کەسانی تووشبوو و ئاگاداری لە بارودۆخی تەندروستی خۆمان، هەموویان گرنگن. بڵاوبوونەوەی زانیاری پزیشکی ڕاست و متمانەپێکراو، یارمەتیدەری خەڵک دەبێت بۆ ناسینی مەترسییەکان و چۆنیەتی پاراستن.

ڤاکسینی ڕوبێلا و کاریگەرییەکانی

باشترین ڕێگای پاراستن لە ڕوبێلا، ڤاکسیناسیۆنە. ڤاکسینی ڕوبێلا زۆرجار بە شێوەی تێکەڵ (MMR) دەدرێت کە ڕوبێلا، سەرەسەنگ و موومپی تێدایە. ئەم ڤاکسینە سیستەمی بەرگری جەستە بەهێز دەکات و پاراستنی درێژخایەن دروست دەکات. وەرگرتنی ڤاکسین لە کاتێکی گونجاو، بە تایبەتی بۆ منداڵان و ژنانی پێش دووگیانی، زۆر گرنگە.

مەترسیی ڕوبێلا بۆ ژنانی دووگیان

ئەگەر ژنێکی دووگیان تووشی ڕوبێلا ببێت، ئەوە دەکرێت ببێتە هۆی کێشەی تەندروستی بۆ منداڵی لە ناو زگماکدا. ئەمانە دەکرێن بریتی بن لە کێشەی دڵ، بینین، بیستن یان گەشەی نەگونجاو. بۆیە پێویستە ژنان پێش دووگیانی، لە ڕێگەی پزیشک و زانیاری پزیشکی دروست، دڵنیابن لەوەی کە بەرگرییان هەیە.

کۆتایی

لە کۆتاییدا، خۆپاراستن و ڤاکسینی ڕوبێلا بنچینەیەکی سەرەکییە بۆ پاراستنی تاک و کۆمەڵگا. بە ئاگاداری، وەرگرتنی ڤاکسین و پشتبەستن بە زانیاری پزیشکی متمانەپێکراو، دەکرێت ڕێگری لە بڵاوبوونەوەی ئەم نەخۆشییە بکەین و داهاتوویەکی تەندروستتر دروست بکەین.

نەخۆشیی سەدەف یان بە کوردی کاژۆکی، پووڵەکە ماسی، گڵاوپێستی، نەخۆشییەکی درێژخایەنی نەگوازراوەی پێستە کە دەتوانێت بە پووڵەکەی سوور یان پەمەیی ئەستوورەوە هێرش بکاتە سەر پێستی سەر، ئەژنۆ، ئەنیشک و ناوچەکانی تری لەش. ئەو حاڵەتە بە هۆی چالاکیی نائاسایی کۆئەندامی بەرگرییەوە دروست دەبێت کە ڕێژەی گەشەی خانەکانی پێست زیاد دەکات و دەبێتە هۆی هەوکردن. هۆکارە بۆماوەییەکان، شێوازی ژیان، سترێس، هەندێک هەوکردن و هۆکاری ژینگەیی ڕۆڵیان هەیە لە سەرهەڵدان و توندیی نەخۆشییەکە. چارەسەریی سەدەف بە زۆری بریتییە لە تێکەڵەیەک لە چاودێریی ڕۆژانەی پێست، چارەسەریی ناوچەیی و سیستەمیک، هەندێک جاریش چارەسەریی بایۆلۆجی بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان و باشترکردنی کوالیتیی ژیان. خۆپاراستن و بەڕێوەبردنی ڕۆژانە بریتییە لە چاودێریکردنی بەردەوامی پێست، دوورکەوتنەوە لە ماددە ورووژێنەرەکانی پێست و بەدواداچوونی بەردەوام لەگەڵ تیمی تەندروستی بۆ کەمکردنەوەی گەڕانەوەی نێشانەکان.

نیشانەکانی نەخۆشیی سەدەف کامانەن؟

نەخۆشیی سەدەف نەخۆشییەکی درێژخایەنی هەوکردنی پێستە کە دەبێتە هۆی دەرکەوتنی پووڵەکەی سوور یان پەمەیی بە کاژێکی ڕەش یان سپییەوە کە پلاکی پێدەڵێن. ئەم پلاکانە زۆرتر لە ئەنیشکەکان، ئەژنۆکان، بەری دەست یان پێستی سەر دەبینرێن، هەرچەن دەتوانێت هەر شوێنێکی جەستە بگرێتەوە. توندیی نەخۆشییەکە لە سووکەوە بۆ قورس دەگۆڕێت و لەوانەیە خولی ناوەناوەی چاکبوونەوە و گەڕانەوەی هەبێت. ئەم نەخۆشییە ناگوازرێتەوە.

نیشانە باوەکانی بریتین لە وشکبوون و درزبردنی پێست، خوران، سووتانەوە و ئازار، توێکهەڵدان، برینی بچووک یان درزتێکەوتنی پێست، گۆڕانی ڕەنگی پێست دوای چاکبوونەوە (خولەکانی زیادبوون و کەمبوونەوەی ڕەنگ). هەروەها ڕەنگە نینۆکەکان گۆڕانکاری وەک ئەستووربوون، چاڵبوون یان داخوران و تەقین بە خۆوە ببینن. ئەگەری هەوکردنی جومگەی سەدفی  (psoriatic ahhritis) یان سەدەفی لە منداڵانیشدا هەیە. سەدەف دەتوانێت لە هەر تەمەنێکدا دەست پێ بکات بەڵام زۆربەی کات لە گەورەساڵیدا دەردەکەوێت.

جۆرەکانی سەدەف

جۆرە سەرەکییەکانی سەدەف بریتین لە:

 سەدەفی پلاکی (لەکەی سەدەف):

باوترین جۆرە، پەڵەی سووری پووڵەکەیی هەیە کە بە توێکڵی سپی زیوین داپۆشراوە، زۆرجار لەسەر ئەنیشک، ئەژنۆ و پێستی سەر و پشت دەبینرێت.

 سەدەفی گوتات(پەڵەی سوور):

بە شێوەی پەڵەی بچووکی وەک دڵۆپ لەسەر جەستە دەردەکەوێت و بەزۆری دوای هەوکردنی بەکتریایی (وەک گەرووسۆی سترێپتۆکۆکی: ئاوسانی گەروو) ڕوو دەدات.

 سەدەفی پوسچولار:

جۆرێکی دەگمەنە کە دەبێتە هۆی هەوکردنی پێست و سەرهەڵدانی پەڵەی وەک زیپکە کە ڕەنگیان زەردە و زیاتر لە ناو لەپی دەست و ژێرپێیەکاندا دەردەکەون.

 سەدەفی پێچەوانە:

پەڵەی سووری لووس لەسەر چرچ و لۆچەکانی بنباڵ، بنڕان، ژێر مەمک و ژێر ئەژنۆکان دەردەکەوێت.

 سەدەفی ئێریترۆدەرمیک:

توندترین جۆرە، دەبێتە هۆی سووربوونەوەی بەربڵاو، توێهەڵدانی توند و هەوکردنی تەواوی جەستە کە پێویستی بە چاودێریی خێرای پزیشکی هەیە.

 سەدەفی نینۆک:

نینۆکەکان دەگرێتەوە و دەبێتە هۆی گۆڕینی ڕەنگ، ئەستووربوون، چاڵبوون یان جیابوونەوەی نینۆک.

سەدەفی جومگەیی (هەوکردنی جومگەی سەدەفی):

جۆرێکە لە هەوکردنی جومگەکان کە لەگەڵ سەدەفی پێستدا ڕوو دەدات و دەبێتە هۆی ئازار، ئاوسان و ڕەقبوونی جومگەکان.

هیمۆفیلیا یەکێکە لە نەخۆشییە ژنیتیکییەکان کە پەیوەندی بە خوێن و توانای وەستاندنی خوێن‌هێنان هەیە. ئەم نەخۆشییە زۆربەی کات لە منداڵییەوە دەردەکەوێت و زۆرتر لە نێرینەکاندا بینرێت. لە کەسێکدا کە هیمۆفیلیا هەیە، خوێن لە کاتی برین یان تێکچوونی ناوخۆیی زۆر بە هێواشی وەستێت، یان هەر ناوەستێت. ناسین و تێگەیشتن لە نیشانەکان زۆر گرنگە بۆ پاراستنی ژیان.

یەکێک لە نیشانە سەرەکییەکان، خوێن‌هێنانی درێژخایەنە لە دوای برینێکی بچووک. ئەگەر منداڵێک بە ئاسانی برین‌دار دەبێت و خوێنەکەی بە خێرایی ناوەستێت، ئەمە دەکرێت ئاماژەیەک بۆ هیمۆفیلیا بێت. هەروەها خوێن‌هێنانی لە لووت، ددان یان دوای ددان‌دەرکردن، زۆر جار بینرێت.

نیشانەیەکی دیکە، خوێن‌هێنانی ناوخۆییە کە زۆر جار لە ناو جووتەکاندا ڕوودەدات، وەک ئەژنۆ، قۆڵ یان پێ. ئەم جۆرە خوێن‌هێنانە دەبێتە هۆی ئازار، سووربوون، گەورەبوون و سنوورداربوونی جوڵە. ئەگەر ئەم دۆخە بەردەوام بێت، دەکرێت ببێتە هۆی زیانی هەمیشەیی لە جووتەکان.

لە هەندێک کەسدا، خوێن‌هێنانی ناوەندی وەک ناو مێشک یان ناو شکم ڕوودەدات کە زۆر مەترسیدارە. نیشانەکانی ئەم دۆخە بریتین لە سەردەردی توند، قژان، لاوازی، تێکچوونی بینین یان هۆش. لەم بارانەدا پێویستە بە خێرایی پەیوەندی بە پزیشک یان دوکتۆر گیان بکرێت.

لە ژنانی حامیلەی کە هیمۆفیلیا لە بنەماڵەکەیاندا هەیە، پێویستە زانیاری پزیشکی تەواو هەبێت، چونکە منداڵەکەش دەکرێت تووشی ئەم نەخۆشییە بێت. هەروەها لە کاتی نەشتەرگەری یان هەر جۆرە کارێکی پزیشکی، پێویستە پزیشک ئاگادار بکرێت لەوەی کەسەکە هیمۆفیلیا هەیە.

بە گشتی، ناسینی نیشانەکانی هیمۆفیلیا و چاودێری بەردەوام، ڕۆڵێکی گەورە هەیە لە کەمکردنەوەی مەترسییەکان و باشترکردنی ژیانی تووشبووان. تشخیص زوو و چارەسەری گونجاو دەتوانێت ژیانێکی ئاسایی‌تر بۆ ئەم کەسانە دابین بکات.

ئاوسانی خوێنھێنەرەکان یان varicose veins تێکچوونێکی ئاسایی نییە، بەڵکو نەخۆشێتیەکەی کە زۆر کەسان لە ژیاندا دەگەڕێنەوە. ئەم دۆخە لە کاتی دروستبوونی تێکچوونی ناوخۆی دەنگەناوی خوێن دەبێت، کاتێک کە پەنجەری ناو خوێنەکانی لە لاق و گەردیلدا ناتوانن بەتوانایی خوێن بگوازرێننەوە بەرەو دڵ. ئەمە پێویستی بە چارەسەری خێراکە، بە تایبەتی ئەگەر نیشانەکانی بەردەوام بن، چونکە لە زانیاری پزیشکی دا باس دەکرێت ئەم دۆخە لە کاڵاتریناندا دەتوانێت خەریکی شێوازگەڕینی پەستان و دروستکردنی ئازار بێت.

هۆکاری سەرەکی دروستبوونی ئاوسانی خوێنھێنەرەکان زۆرجار پەیوەستە بە ئابووری جەستە، ھەندێک هەستای ژنتیکی، نیشتەجێبوون لە ماوەی درێژ، بەکارهێنانی کەپک و گیرفان، قەوارەی زۆر، کوڵک بوون دوای دووگیانی ژنان، و تەنگبوونی بەردەکانی خوێن بخۆیان گەڕان. بەهۆی ئەوەی خوێن لە وریدەکان قووڵ دەبێت، دەبیت بە ڕەنگی ڕۆشن، لاشی زێوە، پڕئەستێر و بەرچاو.

نیشانەکانی خاوی ئاوسانی خوێنھێنەرەکان زۆرجار دەستنیشان دەکرێن بە شلە، سەختبوونی پێ، ئازاری لاق، دەرزی هەستکردن، هەروەها سووربوون و گەشەپێدان لە دەنگەناوەکان. لە ماوەی خەریکی ڕۆژانەدا، ئەم نیشانان زیاتر دەبن بە تایبەتی کاتێک لە ماوەی درێژ لەسەر پێ دەمەوێن.

چارەسەری ئاوسانی خوێنھێنەرەکان جیاوازە بەپێی قۆناغ و زۆربوونی دۆخەکە. پێشنیازکراوی سەرەکی لە لایەن دکتور گیان — وەک پزیشکی تایبەت لە بواری پەستان — ئەمەیە کە پێویستە پێشەکی لە ڕاستەوخۆ دا بگۆڕدرێت. وەکو وەرزش، کەمکردنەوەی قەوارە، بەرزگرتنەوەی پێ، و خەیاکانی فشاری تایبەتەکان بۆ پشتگیری لە پەستان. ئەگەر دۆخەکە قووڵتر بێت، ڕاهێنانی نوێ و نەشتەرگەری هەستیاران هەن، وەکو laser therapy، sclerotherapy یان وریاکردنەوەی وریدە قووڵەکان، کە بە نرمی و بێ ئازار ئەنجام دەدرێن.

پێویستە ئاوسانی خوێنھێنەرەکان بە بێسەرپەرشتی نەهێڵدرێت، چونکە لە قۆناغی پەیشکەوتودا دەتوانن هۆکاری خەریقبوونی پێست، دەرز بوون، خونڕیزی ناو وریدەکان و ئازاری قووڵ بن. سەرچاوەکانی سێؤ لەسەر ئەم بابەتە پێشنیاز دەکەن کە کەسانی لە خەریکی کارەکانی لەسەر پێ و نیشتەجێبوونی زۆر دەبن، دەبێت زۆر باش خۆیان بپارێزن.

کۆتایی، ئاوسانی خوێنھێنەرەکان دۆخێکی نیوە تەندروستی نییە، بەڵکو پێویستە چاو لەسەر بگیرێت و چارەسەری باش بۆ هەڵبژێردرێت. بەگشتی، گۆڕینی ژینگە، تێکتەوەکردنی خواردن، و وەرزشەکان دەتوانن بوونە جیاوازکاری زۆر بۆ باشتر بوونی دۆخەکە.

لە کۆتاییدا، زانیاری دروست و بەڕێوەبردنی داهاتووی تێکچوونی تەنە و دەرمانکاریی گونجاو، گرنگترین هۆکاری پاراستن لە نەخۆشیی گوناگونە. هەر کەس پێویستە زانیاری پزیشکی دروست بگاتە دەست، چکدار بزانێ چۆن دەستپێشخەر بێت و کات بەسەر نەچێت. بەکاریهێنانی ڕاهێنان، خواردنی گونجاو و چاودیری نیشانەکان یارمەتیدەدات تا کەسەکان زیاتر خۆیان بپارێزن و ژیانێکی باشتر بەسەر ببهێنن. هەر کات، پشکنینی خۆڕاگەیاندن لەگەڵ پسپۆڕ دەتوانێت رێگای دەرمانی باشتر بکرێت.